Giới thiệu sách: Nghề Huyền Hà Tiên – Mỹ nghệ thủ công truyền thống độc đáo

    Giới thiệu sách: Nghề Huyền Hà Tiên – Mỹ nghệ thủ công truyền thống độc đáo / Chu Lang Trần Phình Chu. – H. : Hội Văn Nghệ Kiên Giang, 2004. -. - 80tr., 19cm

    Tác giả Chu Lang, tên thật là Trần Phình Chu. Ông được sinh ra tại Hà Tiên vào năm 1941. Sau khi đậu tú tài, ông bắt đầu công việc dạy học ở Phú Quốc. Năm 1970, Trần Phình Chu về lại Hà Tiên – quê hương ông, tiếp tục gắn bó với nghề giáo cho đến khi về hưu.

    Ông là hội viên của Hội Văn học Nghệ Thuật tỉnh Kiên Giang với bút danh Chu Lang. Về bút danh Chu Lang, theo lời kể lúc còn sinh thời của cố nhà văn Nguyễn Phước Thị Liên, được biết, Chu là tên của ông, Lang là tên người bạn đời của ông và cũng là người bạn cùng lớp thời trung học Hà Tiên khi xưa.

    Từ những năm 1998, 1999 đến năm 2010, cứ mỗi kỳ tạp chí Chiêu Anh Các được ấn hành, lại xuất hiện đều đặn bản dịch những thơ cổ của Tao đàn Chiêu Anh Các xứ Hà Tiên. Chu Lang Trần Phình Chu - ông chính là tác giả của những bản dịch đó. Ngoài việc lao động miệt mài trong lĩnh vực văn chương với tư cách hội viên Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Kiên Giang, Trần Phình Chu còn là hội viên của Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam.

    Dành trọn cuộc đời mình trên bục giảng, với con chữ, bằng cả tấm lòng yêu thương dành cho quê hương xứ sở, Chu Lang – Trần Phình Chu trút hơi thở cuối cùng vào ngày 20/9/2023 trên mảnh đất mà ông từng sinh ra, xứ thơ Hà Tiên, để lại niềm luyến tiếc cho bao thế hệ học trò, và những ai từng mộ điệu ông.

    Chu Lang – Trần Phình Chu đã để lại cho hậu thế những công trình nghiên cứu, biên khảo có giá trị, trong đó, có thể kể đến hai quyển sách: “Nghề đồi mồi Hà Tiên – Mỹ nghệ thủ công truyền thống dân gian Việt Nam” và “Nghề huyền Hà Tiên – Mỹ nghệ thủ công truyền thống dân gian độc đáo”.

    Nhằm giới thiệu đến độc giả những vốn tri thức dân gian mà tác giả Chu Lang đã góp nhặt lại bằng sự hiểu biết sâu rộng của mình, Thư viện tỉnh Kiên Giang trân trọng giới thiệu đến quý bạn đọc quyển sách “Nghề Huyền Hà Tiên – Mỹ nghệ thủ công truyền thống độc đáo”. Sách dày 80 trang, in trên khổ 19cm, do Hội Văn nghệ Kiên Giang ấn hành năm 2004.

    Ngay từ ban đầu, quyển sách đã gây tò mò với chất liệu làm nên sản phẩm mỹ nghệ độc đáo này: Huyền – cái tên gọi có phần lạ lẫm với nhiều người. Giải thích tên gọi đó, tác giả đã viết: “Theo các nhà địa chất, Huyền là một loại khoáng sản dạng than đá, có nguồn gốc thực vật. Nói rõ hơn đó là các loại gỗ rừng ở những vùng có núi lửa, bị lớp dung nham phún ra, đốt cháy và chôn vùi”. Huyền – hay Huyền Phách – từng một thời vang danh, là một sản phẩm thủ công mỹ nghệ nức tiếng Hà Tiên với tuổi đời hàng trăm năm.

    Đây không đơn thuần là tập sách mô tả lại kỹ thuật chế tác Huyền. Trong phần đầu quyển sách, Tác giả Chu Lang tra cứu từ các tư liệu cổ về những gì liên quan đến loại khoáng sản gắn với nghề thủ công chế tác đặc sắc tại Hà Tiên này. Điển hình, tác giả tìm ra thông tin về Huyền phách từ “Phủ biên tạp lục” của Lê Quí Đôn, “Gia Định thành thông chí” của Trịnh Hoài Đức, hay từ quyển “Mạc Thị Gia Phả” của Vũ Thế Dinh. Đọc phần này, quý bạn đọc sẽ hình dung được chặng đường hình thành vá phát triển của nghề Huyền với bao thăng trầm theo dòng lịch sử của đất Hà Tiên từ thời Mạc Cửu.

    Ở phần thứ hai, tác giả bắt đầu đưa bạn đọc tìm hiểu về Huyền. Từ việc giải thích tên gọi, cách khai thác cho đến cách bảo quản và phân loại Huyền, với câu chuyện của những người từng tham gia khai thác mỏ Huyền thời xưa: “..Cụ Hai Hơn cũng cho biết, thuở còn trai trẻ, cụ đã cùng bạn bè, những người tìm Huyền, tập trung lại thành nhóm trên 100 người, để tổ chức đào Huyền ở Rạch Tràm – Phú Quốc...”. Phần này mở ra cho độc giả bước tiếp cận đầu tiên về chất liệu làm nên những món trang sức với vẻ đẹp tinh tế vang danh một thuở - Huyền Phách.

    Ở phần thứ ba, bạn đọc ắt hẳn sẽ thán phục trước khả năng nắm bắt quy trình và khả năng ghi chép, mô tả tinh tế đến từng chi tiết. Thậm chí, đọc qua những trang viết, người ta cứ tưởng tác giả là một nghệ nhân chế tác huyền thực thụ bởi độ hiểu biết sâu của ông về từng giai đoạn chế tác Huyền. Chu Lang liệt kê ra loạt các công cụ phục vụ cho quy trình chế tác gồm: dụng cụ đẽo gọt, dụng cụ cắt chẻ, dụng cụ giũa mài, dụng cụ khoan lỗ, dụng cụ kẹp giữ, dụng cụ chà bóng, dụng cụ xâu kết; ở đây tác giả vừa mô tả hình thái, vừa mô tả công dụng chi tiết. Có thể nói, để chế tác từ Huyền thô thành một sản phẩm hoàn chỉnh đã cần lượng lớn các công cụ chứ chưa kể đến trình độ chế tác. Trong phần mô tả công cụ chế tác này, cũng làm nổi bật lên tính đặc thù của nghề Huyền Hà Tiên, có thể kể đến các dụng cụ giũa mài như da cá đuối – một sản vật đánh bắt tại vùng biển Hà Tiên, hay đá mài bùn – một loại đá mài có nhiều ở vùng biển Phú Quốc – Hà Tiên. Đa phần các dụng cụ trên đều do người thợ tự chế tác, điều đó cũng góp phần khẳng định tính đặc thù địa phương của nghề chế tác Huyền Phách tại Hà Tiên.

    Sau khi tìm về lịch sử của nghề Huyền, mô tả chất liệu và cách chế tác kỳ công, Chu Lang Trần Phình Chu đã nêu lên những giá trị của nghề thủ công truyền thống đặc sắc này: giá trị kinh tế, giá trị thẩm mỹ, giá trị độ bền thời gian,... thậm chí, tác giả còn nghiên cứu và thấy rằng, Huyền có cả giá trị về y dược theo quan niệm dân gian địa phương. Để tóm lại giá trị của Huyền, Chu Lang khẳng định giá trị về lịch sử và văn hóa của nghề Huyền Hà Tiên: “Đối với nhân dân Hà Tiên, các sản phẩm huyền có lịch sử gắn liền với lịch sử thành lập trấn Hà Tiên, lịch sử hòa hợp và giao lưu văn hóa giữa các khối cộng đồng cư dân địa phương. Sản phẩm huyền mang đậm bản sắc dân gian, tiêu biểu cho di sản văn hóa nghệ thuật độc đáo, có truyền thống của địa phương. Nó phản ảnh sức sáng tạo hồn nhiên của con người trước thiên nhiên và cuộc sống, trong ý thức vươn lên làm chủ lao động, làm chủ vận mệnh của mình trước những thử thách, những khó khăn đột biến của xã hội Đàng Trong vào đầu thế kỷ 18...”.

    Chính vì sản phẩm Huyền Phách Hà Tiên lưu giữ trong mình những giá trị quý báu, tác giả Chu Lang viết phần cuối của quyển sách để bày tỏ nỗi băn khoăn, trăn trở của một người con Hà Tiên trước sự mai một của nghề chế tác thủ công truyền thống này. Với hàng loạt các biện pháp mà ông đề ra nhằm bảo tồn, khôi phục nghề Huyền Hà Tiên, đã cho thấy tấm lòng của Trần Phình Chu dành cho những vốn quý của vùng đất gắn liền với lịch sử mở mang bờ cõi về phương Nam của dân tộc ta.

    Sách đang được trưng bày và phục vụ tại Thư viện tỉnh Kiên Giang. Thân mời quý bạn đọc đến tham quan và tìm đọc!